Jaworzno -- Sławków

U zbiegu ulic Staropocztowej i Browarnej, przez wieki znajdowało się wzniesienie, zwane popularnie "zamczyskiem". Jak się okazało, niewielki pagórek krył prawdziwą, archeologiczną sensację.

W latach 1983-1990 przeprowadzono w tym miejscu kompleksowe badania archeologiczne, a prace ziemne odsłoniły ruiny trzynastowiecznego zamku biskupów krakowskich. Dzięki tym fenomenalnym odkryciom 30 października 1990 roku utworzono rezerwat archeologiczny. Sławków dzięki temu odkryciu na stałe wpisał się do literatury archeologicznej.

Zamek biskupów krakowskich jest jednym z najstarszych murowanych założeń obronnych w Polsce południowej, datowany na drugą połowę XIII wieku. Jest jednym z najstarszych reliktów przeszłości i cennym zabytkiem. Do dnia dzisiejszego oprócz ruin wieży mieszkalnej, budynku bramnego i pozostałości murów pierwotnego założenia zachował się wał ziemny i fosa oraz odkopane przy pracach archeologicznych tajemne przejście. Odkryte relikty stanowią jeden z najcenniejszych zabytków tego typu w Polsce, a zarazem jeden z najstarszych przykładów murowanej architektury obronnej na terenie Polski południowej.

Na podstawie zebranego materiału oraz analizy historycznej budowę wielkiego założenia należy wiązać z biskupem krakowskim Pawłem z Przemankowa (1266-92). Obecnie przyjmuje się, że trwała ona od 1280 do 1283. Pierwotne założenie miało na celu obronę miasta, które wówczas otoczone było z trzech stron zakolem rzeki Biała Przemsza i przeprawy przez tą rzekę od strony Krakowa. Potwierdza ten stan rzeczy nietypowa lokalizacja zamku poniżej miasta od strony ówczesnej przeprawy. O konieczności obrony od strony Krakowa, świadczyć może również fakt narastającego w owym czasie konfliktu wspomnianego biskupa krakowskiego z Leszkiem Czarnym.

Pierwotne założenie zamku było bardzo nowatorskie. Tego typu obiektów próżno szukać w w Małopolsce, występują dopiero w architekturze obronnej książąt śląskich (m.in. zamek na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu i zamek na Ostrówku w Opolu). Sensacyjne stało się porównanie do tego pierwszego z zamków, gdyż wydaje się obecnie, że zamek w Sławkowie był niemal identyczny. Można więc z dużą dozą prawdopodobieństwa przypuszczać, że biskup krakowski przeniósł tu gotowy wzorzec zamku Henryka I i Henryka IV Probusa, tym bardziej, że wówczas prawdopodobnie zamek na Wawelu w Krakowie miał jeszcze drewniano-ziemne obwałowania. Będąc w Sławkowie, nie sposób ominąć to niezwykłe miejsce, owiane tajemniczą mgłą historii.

Austeria Miejska w Sławkowie Pierwochą Zwana - to oficjalna urzędowa nazwa karczmy położonej w Rynku Sławkowskim pod numerem policyjnym 2, używana od chwili jej wzniesienia, czyli najprawdopodobniej w 1781 roku do utraty przez Sławków praw miejskich w 1870 roku.

Określenie "Pierwocha" pochodzi prawdopodobnie od słowa "pierwsza", czyli najstarsza lub największa. Nie można również wykluczyć, że nazwa ta została utworzona od nazwiska jednego z licznych jej dzierżawców.

Austeria (z jęz. włoskiego) to z kolei staropolskie określenie karczmy o najwyższym standardzie, dobrze wyposażonej i posiadającej bogaty asortyment wszelakiego jadła i napitków, mieszczącej się w solidnym, obszernym budynku, spełniającym jednocześnie funkcje gastronomiczne oraz hotelowo-stajenne w zajeździe.

Niewątpliwie sławkowska Austeria jest najpiękniejszą spośród wszystkich zachowanych do dzisiejszych czasów. Jej usytuowanie i architektura dają najpełniejsze wyobrażenie o budownictwie i sztuce ciesielskiej w przedrozbiorowej Polsce. Budynek stanowi klasyczny przykład drewnianej staropolskiej karczmy. Zbudowany został na planie litery "T". Całość budynku o powierzchni 380 metrów kwadratowych przykrywa dwuspadowy dach.

Historia karczmarstwa sławkowskiego jest starsza niż samo miasto. Już w kronice Jana Długosza odnajdujemy informację, iż w 1220 roku biskup krakowski Iwo Odrowąż uposażył klasztor Świętego Ducha w Prądniku pod Krakowem dochodami z karczem sławkowskich. Wiadomość ta jako pierwsza potwierdza nie tylko istnienie Sławkowa w początkach XIII wieku, ale również zaświadcza o prężnym ośrodku wymiany handlowej i funkcjonowaniu co najmniej dwóch tego typu obiektów.

W kolejnych wiekach mamy wiele wzmianek o sławkowskich karczmach i dochodach z nich czerpanych przez biskupów krakowskich, starostów Klucza Sławkowskiego i mieszczan. Często też dochodziło do konfliktów o zyski czerpane z praw do warzenia piwa i palenia gorzałki oraz ich sprzedaży w karczmach Klucza Sławkowskiego, których np. w 1734 roku było aż osiemnaście. W 1787 roku odnotowane zostały nazwy trzech z nich, funkcjonujących w samym mieście: Austeria Miejska, Szopa Sławkowska i Karczma Wygoda, w informacji zawarta jest również wzmianka, iż łącznie sprzedały one 1620 garnców gorzałki i 219 beczek piwa.

Jakkolwiek budynek Austerii w obecnym kształcie pochodzi najprawdopodobniej z roku 1781, to jednak przyjąć należy za pewnik, że zabytek ten sięga czasów o wiele wcześniejszych i że w ciągu wieków był wielokrotnie przebudowywany, chociaż zawsze usytuowany w tym samym pryncypialnym miejscu przy gościńcu śląskim, którego częścią była główna arteria wiodąca przez Rynek. Świadczą o tym również m.in. XIII-wieczne mury odkryte pod fundamentami Austerii oraz bardzo liczne fragmenty karczmarskiej ceramiki odnajdywane podczas prac ziemnych w różnych częściach obiektu.

Austeria zawsze była i jest własnością miasta, nadzorowaną i zarządzaną przez władze miasta, oddawaną każdorazowo w dzierżawę.

Aktualnie w Austerii mieści się restauracja.

Charakterystyczny, znajdujący się w centralnej częsci rynku budynek ratusza powstał w miejsce drewnanego, parterowego budynku, wybudowanego w XVIII wieku. W 1905 roku został on przebudowany i do dziś pozostaje pięknym, piętrowym obiektem użyteczności publicznej

Kaplica św. Marka w Sławkowie – znajdująca się na cmentarzu sławkowskim kaplica pochodząca z pierwszej połowy XIX w. Jest wybudowana z kamienia i otynkowana.

Na miejscu tym znajdowała się wcześniej kaplica drewniana, określona w 1602 r. jako stojąca "na przedmieściu". Kaplica cmentarna nosiła wezwanie św. Marka Ewangelisty już w 1746 r.[3] Obecna kaplica założona jest na rzucie prostokąta z półkolistą apsydą i czworoboczną kruchtą. Przykryta blaszanym dachem siodłowym z sześcioboczną sygnaturką. Wnętrze kaplicy pokrywa polichromia z przełomu XIX i XX w. z elementami iluzji plastycznej – malowanymi podziałami pilastrowymi i draperiami, fryz z czaszek z piszczelami oraz plafon z Grupą Ukrzyżowania pośród dusz czyśccowych. W kaplicy znajduje się – najstarszy dziś w Sławkowie – ołtarz niewiadomego pochodzenia z 1632 r. Retabulum ołtarza malowane jest na czarno i rozczłonkowane czterema kolumienkami, między którymi wprowadzono nisze muszlowe z ustawionymi posążkami śś. Dziewic. W polu środkowym retabulum znajduje się obraz św. Marka. Jest to obraz nowy, który zastąpił podobny, pochodzący z XIX w. Pierwotnie w miejscu tym znajdował się – umieszczony obecnie w predelli – obraz przedstawiający Hołd Trzech Króli.

Wraz z pochodzącymi z 1839 r. i wbudowanymi w ciąg muru cmentarnego kostnicami kaplica wpisana jest do rejestru zabytków pod nr. 1248/81 z 3.07.1981 r. Należy do parafii rzymskokatolickiej Podwyższenia Krzyża Świętego w Sławkowie.

Kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego, pierwotnie Jana Chrzciciela (wg Liber Beneficiorum Jana Długosza) został ufundowany przez biskupa krakowskiego Fulko zwanego Pełką w 1203r.

Badania architektoniczno-historyczne kościoła przesuwają jego datowanie na lata 20-te XIII wieku. Natomiast badania archeologiczne prowadzone przy świątyni przez Jacka Pierzaka z Biura Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Archeologicznych wskazują, iż świątynia zaczęła być budowana w trzeciej ćwierci XIII w. w miejscu dwunastowiecznego cmentarza, na którym grzebano ludzi z tzw. starego Sławkowa, czyli osady przedlokacyjnej.

Wnętrze prezbiterium jest dwuprzęsłowe, sklepione krzyżowo - żebrowo. Skrzyżowane żebra zdobią tzw. zworniki sklepieniowe, pokryte płaskorzeźbami Baranka i róży. Prezbiterium z nawą główną łączy gotycka arkada tworząc tzw. arkę tęczową. Nawa stanowiąca zwarte wnętrze, przykryta jest drewnianym, otynkowanym stropem, ozdobionym polichromią ze sceną ukoronowania Najświętszej Marii Panny i wizerunkami czterech ewangelistów: św. Mateusza, Marka, Łukasza i Jana.

W wieży, której mury mierzą 2,7 m grubości i na której zawieszone są dzwony, znajduje się kwadratowa kruchta. Miała ona dawniej, tak jak i cały budynek kościoła charakter obronny. Obecnie przykrywa ją hełm barokowy z podwójną glorietą. Do ściany zachodniej nawy przylega empora chóru muzycznego, wspartego na 4 drewnianych słupach i 2 przyściennych kolumnach z kamienia, z szesnastogłosowymi organami, wybudowanymi w 1954 r. przez firmę Biernackiego.

Wyposażenie świątyni utrzymane jest w większości w stylu barokowym i rokokowym. Składają się nań stalle, ambona oraz kamienna chrzcielnica z pokrywą. Wystrój dopełnia zespół pięciu ołtarzy. W prezbiterium znajduje się skrzyniowy ołtarz główny z barokową nastawą oraz drewniana figura Chrystusa rozpiętego na krzyżu. Po bokach znajdują się dwaj aniołowie trzymający narzędzia męki pańskiej. Na predelli tabernakulum stoją drewniane, złocone lichtarze, ofiarowane przez sławkowianina, biskupa lubelskiego Walentego Baranowskiego w II poł. XIX w.

Bryłę kościoła tworzą ceglane prezbiterium, kamienna nawa (XIV-XV w.), kamienna wieża i przedsionek (II połowa XIX w.). Wczesnogotyckie prezbiterium prostokątnie zamknięte, zakończone jest trójkątnym szczytem z okrągłym oknem na osi. Na ścianie wschodniej znajduje się grupa trzech okien, ze środkowym wyższym. Okna te zamknięte są łagodnym łukiem ostrym. Do ściany północnej przylega kolebkowo sklepiona zakrystia z nadbudowanym w 1928 r. piętrem.

Na północnej ścianie nawy znajduje się nagrobek biskupa krakowskiego Kajetana Ignacego Sołtyka (1716 - 1788). Wykonany jest w stylu późnobarokowym, z elementami rokokowymi i klasycystycznymi, a ufundowali go artyści i mieszkańcy Sławkowa.

To tylko krótki opis, tak bogatego architektonicznie, kulturalnie, archeologicznie oraz duchowo miejsca, które bez wątpienia wymaga odwiedzenia. Żadne bowiem słowa nie oddadzą specyfiki i uroku sławkowskiego kościoła parafialnego.

Kościół już od roku 258 obchodził święto obu Apostołów św. Piotra i św. Pawła razem w dniu 29 czerwca, zarówno na Zachodzie, jak i na Wschodzie, co by wskazywało na powszechne przekonanie, że to był dzień śmierci obu Apostołów. Taki bowiem był bardzo dawny zwyczaj, że wspomnienia liturgiczne obchodzono w dniu śmierci męczenników, a od IV w. także dotyczyło to wyznawców.