Do piasków

Karczma w domu podcieniowym.
Dom podcieniowy w Żelichowie pochodzenia swojej nazwy upatruje w gościńcu Mały Holender, który niegdyś działał tu z niemałym powodzeniem. Dziś w domu podcieniowym Mały Holender organizowane są wesela, warsztaty, a także prelekcje przybliżające historię Żuław.

Żelichowo przed II wojną światową było olbrzymią wsią z kilkudziesięcioma domami. Największym zabytkiem jest kościół św. Mikołaja oraz XVII-wieczny cmentarz 11 wsi, na którym ewangelicy i mennonici chowali swoich bliskich. Tu, gdzie wije się rzeka Tuga i biegnie linia wąskotorowej kolejki, dumnie stoi dom podcieniowy Mały Holender.

o klasyka architektury – szkieletowa konstrukcja z drewna i charakterystyczny podcień wysunięty przed zasadniczą część budynku. Do Żelichowa dom został przeniesiony z oddalonych o kilkadziesiąt kilometrów Jelonek. W miejscu, gdzie dziś się znajduje, przed wojną miejsce zajmowały zabudowania gospodarcze parafii katolickiej. W pobliżu widać nawet jej ruiny. Przenosiny trwały kilka lat, ale dzięki gruntownej dokumentacji i drobiazgowej pracy udało się nie tylko odtworzyć wygląd chałupy, ale zachować też około 40 procent starego materiału.

– Układ przestrzenny domu został odtworzony dokładnie tak, jak było to 300 lat temu. W środku znajduje się ciemna kuchnia, wielka izba, sypialnia, pokoje rodziców. Ponieważ z czasem dom zajmowały dwie rodziny, widać było, jak przybywało tu pomieszczeń – opowiada właściciel Marek Opitz. – Podcień zawsze stanowił element prestiżu. Pierwotnie część takiego domu pełniła funkcje spichlerza, ale potem okazał się na taką funkcję zbyt mały, dlatego budowano oddzielne spichlerze. Gdy wieś już bardzo się bogaciła, domy podcieniowe budowano na pokaz – kto będzie miał ładniejszy i większy. W domu wyposażenie jest proste, ale bywały i takie chałupy, w których stawiano meble robione na wysoki połysk – dodaje Marek Opitz.

Na trasie Żuławskiej Kolei Dojazdowej znajduje się do dzisiaj czynny wyjątkowy zabytek hydrotechniczny. Między miejscowościami Świerznica i Rybina zbudowano w latach 1905-1906, w ciągu linii Stegna – Nowy Dwór Gdański kolejowy most obrotowy na rzece Szkarpawie. Imponująca konstrukcja składa się z przęsła obrotowego o długości 37,5 m, wspartego na środkowym filarze głównym oraz krótszego przęsła stałego, opartego na filarze dodatkowym i jednym z przyczółków. Długość mostu wynosi łącznie 43,5 m.

Mechanizm podnoszenia i obracania mostu zamontowano na środkowym filarze. W pozycji „dla kolei” most jest wciągnięty na poduszki na przyczółku południowym i filarze północnym. Na filarze głównym wsunięty jest ponadto w dwie dodatkowe poduszki. Dzięki temu odprężone jest główne łożysko, zwane królewskim. Dodatkowym zabezpieczeniem jest rygiel, o budowie podobnej do rygla w obrotnicy (spotykanej jeszcze w niektórych w parowozowniach). Dla obrócenia mostu należy opuścić go z poduszek, by most oparł się całym ciężarem na łożysku królewskim. Wówczas możliwy jest obrót, realizowany systemem kół zębatych. Za „napęd” służy dwóch zwrotniczych, którzy wielkim kluczem wykonują dwanaście obrotów. Przy zabezpieczaniu mostu w pozycji „dla żeglugi” ponownie musi zostać on wciągnięty na poduszki. Unikalna budowla z 1906 r. wciąż jest obsługiwana zgodnie ze sztuką z początku ubiegłego stulecia!

W czasie ponad stu lat eksploatacji mostu nie omijały wypadki, które jednak – na szczęście – nie przyniosły wiele szkody. Podczas kampanii buraczanej 1943 r. pociąg ze Sztutowa wpadł do Szkarpawy, bo jego obsługa nie zdążyła na czas obrócić i zaryglować ruchomego przęsła. Po tym zdarzeniu wyposażono most w dodatkowe zabezpieczenie w postaci kluczy i zamków. Dopiero gdy most znajdzie się w pełni bezpiecznej pozycji możliwe jest wyciągnięcie kluczy z zamków i otwarcie rozjazdów zabezpieczających przed mostem. W zasadniczym położeniu rozjazdy kierują ewentualny pociąg na kozioł oporowy, dopiero po ułożeniu przebiegu przez most można przełożyć rozjazd i podać sygnał zezwalający na jazdę na semaforze.

Na styku żeglugi i kolejnictwa doszło w latach pięćdziesiątych XX wieku do innego wypadku. Obsługa barki w warunkach złej widoczności, o zmierzchu uderzyła w most, spychając go z poduszek. Na szczęście nie naruszyło to konstrukcji mostu, co potwierdziła przeprowadzona przez Politechnikę Gdańską ekspertyza. Wprawne oko do dzisiaj znajdzie ślady po tamtym zdarzeniu…

Za czasów PKP most był stale obrócony dla przejeżdżających pociągów. W sezonie żeglugowym obsadę mostu stanowiło dwóch zwrotniczych, którzy otwierali most dla jednostek pływających, nie mieszczących się pod rozłożonym mostem. Jedyną przebudową jakiej most doczekał się w 1984 r. było rozsunięcie barierek zabezpieczających o kilkadziesiąt centymetrów, by możliwe było prowadzenie pociągów towarowych z transporterami.

Po likwidacji w 1996 r. Gdańskich Kolei Dojazdowych most wpisano do rejestru zabytków. Na szczęście przetrwał okres zawieszonych przewozów bez większego uszczerbku. Przez chwilę, gdy remontowano zwodzone mosty drogowe w Rybinie, służył za tymczasową kładkę dla pieszych. Poza tym, most jest stale doglądany przez mieszkańców tak Rybiny jak i Świerznicy, bo stanowi jeden z elementów lokalnej tożsamości, niestety częściej doceniany przez przyjezdnych niż mieszkańców Żuław.

Pomorskie Towarzystwo Miłośników Kolei Żelaznych użytkujące unikalny zabytek, uzyskało w 2014 r. dotację Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na wykonanie ekspertyzy mostu wraz z elementami projektu budowlanego.

Wielbłądzi Grzbiet (pot. t. Wielka Garbnica) – najwyższy szczyt Mierzei Wiślanej i najwyższa stała wydma w Europie o wysokości 49,5 m n.p.m. To jedyny naturalny punkt na Mierzei, z którego widać równocześnie Zatokę Gdańską i Zalew Wiślany.

Wielbłądzi Garb leży na północno-wschodnim krańcu Krynicy Morskiej, tuż przy żółtym szlaku turystycznym, około czterdzieści minut marszu z centrum miejscowości. Po wyjściu z Krynicy Morskiej w kierunku Nowej Karczmy ulicą Gdańską, znaki szlaku skręcają w prawo, w stronę Zalewu Wiślanego, którego brzegiem prowadzą przez kilkaset metrów. Następnie dróżka wspina się na niewielką przełęcz, skąd stumetrowej długości ścieżka prowadzi na sam szczyt.